6 Mαρτίου 2015 - Παγκόσμια ημέρα κατά της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού

Σχολικός εκφοβισμός

Χουλιάρα-Σιδερά Παναγιώτα

Π.Ε. 70, Msc Επιστήμες της Αγωγής

Η έννοια της βίας και οι μορφές της

Ο ορισμός της βίας ή της βίαιης επιθετικής συμπεριφοράς είναι μια δύσκολη διαδικασία, εξαιτίας, κυρίως, της ποικιλίας των μορφών της. Το γεγονός αυτό οδηγεί στην απουσία ενός καθολικού ορισμού της. Συνήθως ως βία ορίζεται η χρήση της φυσικής δύναμης ή της πίεσης - απειλής εναντίον ενός μεμονωμένου ατόμου ή κατά μιας ομάδας που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο, τον τραυματισμό ή τη γένεση ψυχολογικών διαταραχών
[1].

Ο προσδιορισμός της έννοιας της βίας απαιτεί συστηματική διερεύνηση, ώστε να διαφανούν οι επιμέρους έννοιες της άμεσης και έμμεσης βίας, της παράνομης και νόμιμης, της σωματικής και της ψυχολογικής, της συμβολικής και της ιδεολογικής, της ηθικής και της λεκτικής, της ανωτέρας βίας[2]. Σύμφωνα με τον ορισμό[3] που δόθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 1985 ορίζεται ως εξής: «Βία υπάρχει σε κάθε πράξη ή παράλειψη η οποία βλάπτει τη ζωή, τη φυσική ή ψυχολογική ακεραιότητα ή την ελευθερία ενός προσώπου η οποία βλάπτει σοβαρά την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του».

Οι λόγοι που οδηγούν στην άσκηση βίας είναι πολλοί και διαφέρουν ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των ατόμων, την ιστορική συγκυρία, την κουλτούρα και τον πολιτισμό[4]. Στους εκλυτικούς παράγοντες περιλαμβάνονται τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, η ελλιπής καλλιέργεια, οι καθ’ έξιν βίαιες συμπεριφορές που ενισχύονται από το περιβάλλον, η φαντασίωση της βίας, οι ελλιπώς αναπτυγμένες επικοινωνιακές ικανότητες, η ανεπαρκής γονική υποστήριξη και επιρροή, οι άδικες τιμωρίες και η κακοποίηση των παιδιών, η φτώχεια, ο υπερπληθυσμός και ο συνωστισμός, η επιρροή των μέσων μαζικής ενημέρωσης και οι κοινωνικές νόρμες[5].

Η βία προσλαμβάνει ποικίλες μορφές, έτσι μπορεί να είναι:

-        Σεξουαλική κακοποίηση

-        Σωματική κακοποίηση

-        Συναισθηματική και ψυχολογική κακομεταχείριση

-        Λεκτική επιθετικότητα

-        Παραμέληση

Ο εξαναγκασμός, είναι δυνατόν να περιλαμβάνει την υποχρέωση του θύματος να έρθει σε σεξουαλική πράξη με τον δράστη παρά τη θέλησή του.

Η σωματική βία προσδιορίζεται από τις διακυμάνσεις μεταξύ ενός χαστουκιού στο πρόσωπο έως τη σοβαρή σωματική βλάβη, η οποία καταλήγει ακόμα και σε εκ προθέσεως ανθρωποκτονία.

Η ψυχολογική βία κυμαίνεται από ταπείνωση έως σοβαρή ψυχολογική βλάβη και έκπτωση του θύματος στην κοινωνική του λειτουργικότητα.

Η λεκτική βία, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ψυχολογική, εμπεριέχει ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών που κινούνται από φωνές και εξυβρίσεις έως λεκτικό εξευτελισμό, απειλές και λεκτική τρομοκράτηση του θύματος.

Η παραμέληση αφορά στη στέρηση βασικών και θεμελιωδών δικαιωμάτων του θύματος (στέρηση ελευθερίας, οικονομική στέρηση και εξάρτηση, έλλειψη φροντίδας για τις συναισθηματικές ανάγκες του θύματος, αποστέρηση της ιατρικής φροντίδας αναφορικά με τη σωματική και ψυχική υγεία, της αποστέρησης της εκπαίδευσης, κ.λπ.)[6].

Σχολείο και βία

Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζονται όλο και πιο συχνά περιστατικά βίας και παραβατικότητας σε γυμνάσια και λύκεια αλλά και σε δημοτικά σχολεία, γεγονός που επηρεάζει πολλές οικογένειες, κυρίως των μεγάλων πόλεων.

Τα σχολεία είναι μέρος της κοινωνίας και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γιάννης Πανούσης καθηγητής εγκληματολογίας, τα σχολεία παίρνουν θέλουν-δε θέλουν το «χρώμα» της γειτονιάς ή της πόλης όπου λειτουργούν. Το σχολείο οφείλει, λοιπόν, αφενός να κατανοήσει κι αφετέρου να μάθει να διαχειρίζεται τις κρίσεις που προκαλούν η ανισότητα, η αδικία και η αμάθεια εντός και εκτός «των σχολικών τειχών»[7]. Εκδηλώσεις βίας στα σχολεία υπήρχαν και συνεχίζουν να υπάρχουν και σήμερα. Η διαφορά έγκειται στο ότι σήμερα η βία είναι λιγότερο ανεκτή από τα θύματα αλλά και από την κοινωνία. Για αυτό και σήμερα γίνεται περισσότερη συζήτηση. Είναι πλέον αποδεκτό ότι η βία στο σχολείο αντανακλά ή αναπαράγει την ευρύτερη κοινωνική και οικογενειακή βία.

Η σχολική βία αναφέρεται στην επιβολή της βούλησης ενός μέρους τής εκπαιδευτικής διαδικασίας σε κάποιο άλλο και την πρόκληση ζημιάς ή βλάβης. Η σχολική βία περιλαμβάνει και εγκληματικές ενέργειες σε ορισμένα κράτη, όπως για παράδειγμα στην Αμερική αλλά και σε κάποια στην Ευρώπη. Η σχολική βία και επιθετικότητα, διεθνώς, ονομάζεται «bullying», που σημαίνει την επικράτηση του δυνατότερου στον ασθενέστερο μέσω της τρομοκρατίας και του εκφοβισμού. Ο όρος αυτός μπορεί να περιγραφεί ως η συστηματική κατάχρηση της εξουσίας και περικλείει πράξεις παραβατικού χαρακτήρα, οι οποίες εκδηλώνονται μεταξύ ανηλίκων και έχουν επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα[8].

Ο όρος «bullying» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη διεθνή επιστημονική ορολογία από τον Olweus[9], για να περιγράψει τις διαδικασίες εκφοβισμού, παρενόχλησης και συστηματικής θυματοποίησης των παιδιών και εφήβων από τους συνομηλίκους τους. Οι βασικές προϋποθέσεις για τη χρησιμοποίηση του όρου είναι η επανάληψη αυτών των ενεργειών με σταθερή συχνότητα και η μεθόδευσή τους προς τους αδύναμους μαθητές. Όπως υπογραμμίζει ο ίδιος ο Olweus, ο όρος αυτός «δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν δύο άτομα ίσης δύναμης (σωματικής ή ψυχικής) απλά φιλονικούν ή εμπλέκονται σε συνεχή διαμάχη»[10].

Το «bullying» είναι ο όρος που χρησιμοποιείται για όλες τις βαθμίδες της σχολικής εκπαίδευσης από τους Βρετανούς, τους Ολλανδούς και τους Σκανδιναβούς. Ο όρος σχολική βία χρησιμοποιείται από όλους τους άλλους Ευρωπαίους. Στην Ελλάδα ο όρος «bullying» μεταφράζεται συνήθως ως εκφοβισμός, παληκαρισμός ή νταηλίκι. Με τέτοια φαινόμενα έρχεται σε επαφή  συνήθως ένα μεγάλο μέρος των μαθητών του δημοτικού. Ο εκφοβισμός είναι συνυφασμένος με την κοροϊδία, το πείραγμα και τον αστεϊσμό. Το πότε ένα πείραγμα συσχετίζεται με τη βία εξαρτάται από την υποκειμενική αξιολόγηση του θύματος. Η βία στο σχολείο ασκείται κυρίως σωματικά. Τα σπρωξίματα, οι κλωτσιές, οι γροθιές είναι η πιο ανησυχητική εκδήλωση της επιθετικότητας και θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια των παιδιών.

Η λεκτική βία εκδηλώνεται με κοροϊδία, περιπαικτικές εκφράσεις, χειρονομίες, ταπείνωση, ύβρεις κατά της εθνικότητας, της φυλής ή της ιδιαιτερότητας κάποιου. Υπάρχει όμως και εκφοβισμός με κρυμμένη επιθετικότητα. Η συναισθηματική κακομεταχείριση, η διάδοση φημών, ο αποκλεισμός ενός παιδιού από κοινωνικές δραστηριότητες. Το κρύψιμο των βιβλίων ή η καταστροφή των αντικειμένων. Εκβιαστικά τηλεφωνήματα ή τηλεφωνήματα σε ακατάλληλες ώρες χωρίς απάντηση.  Ακόμη, ο σεξουαλικός εκφοβισμός με χειρονομίες και απρεπείς κινήσεις. Μια νέα μορφή του bullying είναι το Fotobullying και το Cyber bullying. Οι ηλεκτρονικές συσκευές, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, τα μηνύματα, τα κινητά τηλέφωνα, τα blogs οι ιστοχώροι προσφέρουν πολλές δυνατότητες στα άτομα που τους αρέσει να παρενοχλούν και να εκφοβίζουν τους άλλους διατηρώντας την ανωνυμία τους. Η παρενόχληση και ο εκφοβισμός περιλαμβάνει απειλές, κοροϊδίες, σεξουαλική παρενόχληση ή δημοσιοποίηση των προσωπικών στοιχείων των θυμάτων στο διαδίκτυο.

                                   

---

[1] Ν. Κουράκης, Έφηβοι παραβάτες και κοινωνία, (Αθήνα/Κομοτηνή: εκδ. Σάκκουλα,  1999),  σελ. 29.

[2] Ι. Τσίγκανου, «Η εμπειρική διερεύνηση της βίας στο σχολικό χώρο: Ουσιαστικά ζητήματα και μεθοδολογικοί προβληματισμοί» στο Συγκριτική και Διεθνής Εκπαιδευτική Επιθεώρηση, Τεύχος 10, σ.14. Για τη βία βλ. επίσης, Ν. Κουράκης, Περί Βίας, (Αθήνα:  εκδ. Νομικής Επιθεώρησης, 1989). Ι. Λυκοτόμαρος, Ε. Παπαθανασίου & Θ. Πάκας, Βία: Μέσο επικοινωνίας ή εγκληματική εκδήλωση; Ανάτυπο από την έκδοση: Σπουδαστικά Εγκληματολογικά Μελετήματα. (Κομοτηνή: Νομική Σχολή, 1980). Α. Στόρ, Ανθρώπινη Επιθετικότητα, (Αθήνα: εκδ. Γλάρος, 1979). Ι. Φραντζεσκάκη, Αντικοινωνική Συμπεριφορά των νέων. Χουλιγκανισμό,. Αναρχισμός, Τρομοκρατία, Ναρκωτικά και λοιπές σύγχρονες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς, (Αθήνα: εκδ. Σάκκουλα, 1987). Ε. Φρόμ,  Η Ανατομία της ανθρώπινης Καταστροφικότητας,  (Α΄ και Β΄ τόμος), (Αθήνα: εκδ. Μπουκουμάνης, 1977).

[3] Β. Αρτινοπούλου – Α. Μαγγανάς, Θυματολογία & Όψεις Θυματοποίησης, (Αθήνα: εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 1996), σ. 127.

[4] Για τη βία και τα αίτιά της βλ. Γιάννης Τσιάντης, Ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας, τομ. Β΄, (Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, 1993), σ. 29-40. 

[5]  Β. Αρτινοπούλου, «Βία στην οικογένεια και βία στο σχολείο», στο http://www.encephalos.gr/full/44-4-03g.htm

[6] Β. Αρτινοπούλου, όπ.π., σελ.176-177.

[7]  Γ. Πανούση, «Ταξικοί» αγώνες με ή χωρίς διαιτητή; Βία στα σχολεία», Ποινική Δικαιοσύνη /1, (Αθήνα: εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2006), σ. 75-84.

[8] Β. Αρτινοπούλου, Βία στο σχολείο. Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη (Αθήνα: εκδ. Μεταίχμιο, 2001), σελ. 14.

[9] O Dan Olweus είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν, στη Νορβηγία. Για περισσότερα από 35 χρόνια έχει αναπτύξει ερευνητική εργασία και προγράμματα παρέμβασης στον τομέα του φαινομένου του εκφοβισμού/θυματοποίησης μεταξύ των παιδιών και των νέων στο σχολείο.

[10] Ε. Ανδρέου & P.K.Smith, «Το φαινόμενο «bullying» στον χώρο του σχολείου και η άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας από συνομηλίκους», στο Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 34/2002, σελ. 10.